Het is misschien wat morbide, maar ik kom graag op begraafplaatsen. De symboliek, de rust en vaak ook de natuur, ze oefenen een onweerstaanbate aantrekkingskracht op me uit. Dus ja, ik kom nogal eens op bijzondere begraafplaatsen en heb er ook al meerdere artikelen aan gewijd. Tijd voor een overzichtsartikel met mijn persoonlijke favorieten.
De meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland
De meest bijzondere begraafplaatsen in Nederland zijn:
- Het Vierde Gesticht, Veenhuizen
- Duitse oorlogsbegraafplaats in Ysselsteyn (de grootste)
- Begraafplaats Son en Breugel (de kleinste)
- Ter navolging, Scheveningen
- Zorgvlied
- Graf van Lepejou
- Oude begraafplaats Roermond
- Oterdum
- Pestkerkhof
- Amerikaanse begraafplaats
- Mausoleum Coopersburg
- Ommerschans
- Oude Kerk, Hoogzand in Oostermeer
- Prehistorische paalgraven en hunebedden
Deze bijzondere begraafplaatsen zijn eigenlijk overdag altijd gewoon open en kun je dus bezoeken. In het overzichtskaartje hieronder kun je zien waar je ze kunt vinden.
Het Vierde Gesticht
Een van de meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland is “Het Vierde Gesticht” in Veenhuizen. Ooit was Veenhuizen een Kolonie van Weldadigheid, waar klaplopers en zwervers konden bouwen aan wat de maatschappij voor ogen hield als een beter leven. Soms vrij, maar vaak ook gedwongen en onvrij. Tot Veenhuizen een gewone staatsgevangenis werd en er al helemaal niets vrij meer aan was.
Veenhuizen bestond uit drie gestichten. Het Vierde Gesticht was de bijnaam van de lokale begraafplaats. De monumentale begraafplaats is nog altijd een van de meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland met opvallend veel graftrommels. Wie Veenhuizen bezoekt mag eigenlijk niet aan deze begraafplaats voorbijgaan.
>>> Lees meer over Het Vierde Gesticht in Veenhuizen
Duitse Oorlogsbegraafplaats in Ysselsteyn, de grootste begraafplaats van Nederland
Het is de grootste begraafplaats van Nederland, maar met een zwart randje. De Duitse Oorlogsbegraafplaats in het Noord-Limburgse Ysselsteyn is 28 hectare groot en er zijn maar liefst 32.000 graven, allemaal voorzien van eenzelfde kruis. Zo goed als allemaal gesneuvelde Duitse soldaten uit de Tweede Wereldoorlog. Een enkeling was een zware oorlogsmisdadiger; veruit de meeste waren ook maar gewone jongens en mannen die naar het front gestuurd werden. Aan het begin liggen ook nog enkele slachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog begraven die, ondanks de neutraliteit van Nederland, in ons land zijn gestorven of gevonden. Een bezoek aan de Duitse Oorlogsbegraafplaats gaat je niet in de koude kleren zitten. Dat komt door de combinatie van de massaliteit en oneindigheid enerzijds en de wrangheden van oorlogen anderzijds. Een plek voor bezinning.
>>> Lees meer over de indrukwekkende Duitse Oorlogsbegraafplaats in Ysselsteyn
De kleinste begraafplaats van Nederland, Son en Breugel.
In alles het tegenovergestelde van Ysselsteyn is de begraafplaats in Son en Breugel. Niet de grootste maar juist de kleinste. Niet beladen, maar eigenlijk best grappig, voor zover een begraafplaats van grappig kan zijn.
In de begraafplaats van Son en Breugel treffen we welgeteld één grafmonument en is daarmee de kleinste algemene begraafplaats van Nederland. We treffen hem naast een oud ven, tegenwoordig een vijver in het Oost-Brabantse plaatsje. Goed opletten, want je bent er voorbij voordat je het in de gaten hebt. Hoe het kan dat er een algemene begraafplaats is met maar één graf, dat lees je in het blogartikel.
>>> Lees meer over de kleinste begraafplaats van Nederland in Son en Breugel
Niet de kleinste, maar groot kunnen we deze begraafplaats in Scheveningen ook weer niet noemen. Wel is ook dit een unieke begraafplaats met ook nog eens een bijzondere naam: Ter Navolging. Begraafplaats Ter Navolging is de oudste particuliere begraafplaats in Nederland en opgericht om de doden niet meer binnen de stadsmuren te moeten begraven. De oude gewoonte om overledenen te begraven in en om de kerk kwam in de 18e eeuw steeds meer ter discussie te staan vanwege de hygiëne.
Ter Navolging lag aanvankelijk dan ook ver buiten de bebouwde kom op een duin in Scheveningen. De naam van deze bijzondere begraafplaats geeft aan dat de oprichters hoopten dan anderen dit voorbeeld zouden volgen, wat ook inderdaad gebeurde. Ironisch genoeg ligt de begraafplaats inmiddels volledig ingebouwd tussen de kantoorgebouwen van Scheveningen. Maar nog altijd openbaar toegankelijk tussen zonsopkomst en zonsondergang.
>>> Lees meer over de begraafplaats Ter Navolging in Scheveningen
De bekendste begraafplaats van Nederland: Zorgvlied
In een lijst met bijzondere begraafplaatsen mag de bekendste begraafplaats van Nederland natuurlijk niet ontbreken. Zorgvlied is ontstaan als de algemene begraafplaats van de gemeente Nieuwer Amstel. Tegenwoordig is het nog altijd de begraafplaats van Amstelveen, hoewel het volledig is omringd door Amsterdam.
Zorgvlied kun je met recht het Père-Lachaise van Nederland noemen, vanwege de vele bekende mensen die er begraven liggen. Tussen alle bijzondere graven vallen er twee in het bijzonder op. Het mausoleum en familiegraf van Oscar Carré, circusdirecteur en oprichter van theater Carré. Het andere opvallende graf is dat van Annie M.G. Schmidt, de beroemde kinderboekenschrijver. Een vrolijk en kleurrijk graf met talloze balpennen die rechtop in de aarde zijn gestoken. Er staan ook enkele giraffen tussen, verwijzend naar het door haar geschreven kinderliedje Dikkertje Dap.
Het Graf van Lepejou, eerste moslimgraf in Nederland
De begraafplaats van Son en Breugel is de kleinste algemene begraafplaats, maar hier en daar tref je nog altijd losse graven aan. Misschien wel de meest bijzondere van allemaal is het graf van Lepejou in een bos in Haerst iets ten noorden van Zwolle. Het graf staat bekend als het oudste moslimgraf van Nederland.
Lepejou werd als huisknecht (lees: slaaf) meegenomen naar Nederland door Joan Hendrik Tobias. Het verhaal gaat dat Lepejou Tobias gered zou hebben tijdens een van de oorlogen in Indië, maar even waarschijnlijk is dat er een liefdesrelatie tussen beide heren bestond. Lepejou overleed in 1828 op 23-jarige leeftijd en is door Tobias op zijn landgoed begraven. Zijn grafschrift is zowel in het Latijn als Arabisch in de stenen gebeiteld.
Het Oude Kerkhof in Roermond
Een van de meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland tref je in het Limburgse Roermond: Het Oude Kerkhof. Het is slechts enkele jaren jonger dan Ter Navolging in Scheveningen. Roermond viel toentertijd onder de Oostenrijks-Habsburgse wetgeving en werd al in 1784 verplicht een begraafplaats buiten de stadsmuren in te richten (in Nederland pas in 1827). De gemeentelijke begraafplaats werd gerealiseerd rondom een kleine joodse begraafplaats. Niet ver van de “Kapel in ’t Zand”, een bedevaartsoord.
Tussen de vele schitterende monumenten op de begraafplaats valt er één wel heel bijzondere op: het graf met de handjes. Eigenlijk zijn het twee graven, voor een echtpaar waarvan de één protestant en de ander katholiek was. Beiden zijn vanwege hun geloof begraven op een ander deel van de begraafplaats. Maar als eerbetoon voor hun liefde reiken beide grafmonumenten elkaar de hand over de scheidingsmuur heen.
De begraafplaats van Oterdum, de enige begraafplaats op een dijk
Een van de meest bizarre plekken waar ik ooit geweest ben is Oterdum in Groningen. Na de watersnoodramp in Zeeland werden alle dijken in Nederland versterkt en verhoogd, zo ook hier in Groningen. In het dorpje Oterdum lagen alleen de kerk en het kerkhof in de weg. Besloten werd dat de kerk het veld moest ruimen. Het kerkhof en de graven verdwenen onder de nieuwe zeedijk. De grafmonumenten daarentegen werden verwijderd en later op dezelfde plek teruggeplaatst, maar dan boven op de dijk. Het oogt nu bijna surrealistisch, een begraafplaats op een dijk.
Het dorp Oterdum zelf heeft het niet gered. De groei van de haven van Delfzijl leidde ertoe dat het dorp onteigend werd. Oterdum is inmiddels van de kaart verdwenen. Alleen de begraafplaats is nog over.
>>> Lees meer in “Hoe Oterdum verdween uit Groningen”
Boslust in Alphen, het enige toegankelijke pestkerkhof in Nederland
Nog een begraafplaats met een bizar verhaal is het Pestkerkhof in het Brabantse Alphen. In de middeleeuwen werden slachtoffers van de pest in provisorische kerkhoven buiten het dorp begraven. Na de epidemie zijn de perskerkhoven allemaal in de vergetelheid geraakt en verloren gegaan. Maar in de jaren ’30 werd het pestkerkhof in Alphen door een toenmalige pastoor en een heemkundige weer teruggevonden en opgeknapt. Het is nu het enige openbaar toegankelijke pestkerkhof van Nederland.
>>> Lees meer over het Pestkerkhof in het Brabantse Alphen
Margraten, de enige Amerikaanse begraafplaats in Nederland
In Zuid-Limburg ligt de enige Amerikaanse begraafplaats van Nederland. Duizenden soldaten die in de Tweede Wereldoorlog zijn gesneuveld zijn hier in Margraten begraven. De aanleg ervan begon al in 1944, dus nog tijdens de oorlog zelf. Alle gevallen soldaten (geallieerde en Duitse) werden hiernaartoe gebracht, soms wel 500 op een dag.
Na de oorlog zijn alle niet-Amerikaanse slachtoffers verplaatst en Amerikanen die elders in Nederland begraven waren zijn hiernaartoe gebracht. Meer dan de helft van de Amerikaanse lichamen zijn later gerepatrieerd naar de VS, maar nog altijd meer dan 8000 liggen er hier begraven.
>>> De Amerikaanse begraafplaats kom je tegen bij deze culturele fietstocht door Eijsden-Margraten
Mausoleum Coopersburg
In het Friese Akkrum ligt Coopersburg, van oorsprong een woonvoorziening voor arme ouderen vernoemd naar de oprichter Frank Cooper. Frank Cooper klinkt Amerikaans, en dat is ook waar hij zijn rijkdom vergaarde met het toen grootste warenhuis ter wereld. De als Folkert Kuipers geboren Fries is zijn geboortestreek echter nooit vergeten.
Coopersburg zelf is nog altijd een fraai symmetrisch gebouw, maar geen begraafplaats. Net achter het Coopersburg tref je echter het mausoleum aan. Hier zijn Cooper met zijn eerste vrouw in 1907 bijgezet, drie jaar na zijn dood en dertig jaar na de dood van zijn vrouw. Het mausoleum zelf is een mooi voorbeeld van art nouveau en is rijkelijk versierd.
>>> Lees meer over Coopersburg en het mausoleum in Akkrum
Ommerschans, 19e-eeuwse begraafplaats van het bedelaarsgesticht
Net als Veenhuizen was Ommerschans een van de Koloniën van Weldadigheid en net als Het Vierde Gesticht was hier een begraafplaats. Ook de begraafplaats van Ommerschans is bewaard gebleven en nu een indrukwekkend plekje. Niet zo groot, maar wel met oude en verzakte grafmonumenten die zorgen voor de wat lugubere sfeer.
Ommerschans was van 1820 tot 1890 een gesloten kolonie waar bedelaars te werk werden gesteld. In totaal zijn er in die periode 5448 personen overleden. In veel jaartallen overleed meer dan 10% van de bevolking. Informatieborden op de plek waar ooit een lijkenhuisje stond geven een beeld van deze bijzondere plek.
Het kerkhof van de Oude Kerk, Hoogzand in Oostermeer
In het buurtschap Hoogzand (It Heechsân) bij het Friese Oostermeer (Eastermar) ligt naast de Oude Kerk een van de bijzondere begraafplaatsen van Friesland. Van de kerk staat alleen de toren nog recht overeind. De rest is halverwege de 19e eeuw gesloopt. Het kleine gebouwtje wat nu tegen de toren staat is later gebouwd als opbaarruimte.
De begraafplaats staat vol van symboliek. De toren (een rijksmonument) is rondom begroeid met klimop als teken voor vriendschap tot in de dood en als symbool voor het vasthouden aan herinnering. De klimop werd tijdens een restauratie in 1997 terecht gespaard. Vergeet vooral ook niet een blik te werpen op het toegangshek, verfraaid met veel andere symbolen, zoals het welbekende doodshoofd, de zandloper met vleugels en de slang die in zijn eigen staart bijt. De begraafplaats wordt nog altijd gebruikt, al vind je er ook een zeer oude grafzerk uit de 1648.
Bijzondere begraafplaatsen uit de prehistorie
Zolang er mensen zijn gaan er mensen dood en worden ze begraven. En dat is al heel erg lang, veel langer dan de bijzondere begraafplaatsen in het overzicht tot nu toe. Alleen daarom al wil ik ze niet onvermeld laten. Want ook de prehistorische mens heeft in Nederland op veel plekken een laatste rustplaats gekregen, die ook vandaag de dan nog te bezoeken zijn.
Vorstengraf in Oss, de grootste grafheuvel van Nederland
Op duizenden plekken in Nederland kun je oude grafheuvels vinden. Grafheuvels zijn doorgaans ontstaan doordat overledenen eerst gecremeerd werden en hun as vervolgens op een graf werd begraven. Na verloop van tijd werden de graven heuvels en vaak ook rondom voorzien van palen; paalgraven.
De grootste daarvan is het zogenaamde Vorstengraf in Oss. De grafheuvel daar heeft een doorsnede van maar liefst 54 meter en is deels uit de bronstijd en gebruikt tot omstreeks 600 voor Christus. De grafheuvel die je nu aantreft is een reconstructie uit 2003, nadat het graf was herontdekt in de jaren ’90. Aan de andere kant van de snelweg ligt Paalgraven, een eveneens gerestaureerd veld met veel grafheuvels met paalkransen.
>>> Lees meer over het Vorstengraf in Oss en Paalgraven
Weerterbergen, het grootse urnenveld van Nederland
De grafheuvels bij Paalgraven zijn bekend vanwege het gelijknamige knooppunt, maar her grootste urnenveld met grafheuvels tref je in het zuiden aan: de Weerterbergen tussen Weert en Budel. Ooit was dit een gigantisch gebied van ongeveer 28 hectare aan grafheuvels. Veel ervan is verdwenen door erosie en roof, maar nog altijd is het met 2 hectare en ongeveer 100 grafheuvels het grootste van Nederland.
Verwacht geen woeste heuvels zoals bij Paalgraven. Hier zijn de grafheuvels geen hedendaagse reconstructies en heuvels zijn in de 3000 jaar behoorlijk afgevlakt. Maar wandelen in de Weerterbergen over de zandvlaktes en bossen is sowieso geen straf hier.
>>> Lees meer over de Weerterbergen
Hunebedden, de oudste graven van Nederland
Misschien minder talrijk dan grafheuvels, maar wel zo’n 1000 jaar ouder zijn de hunebedden. En met de immense keien eigenlijk ook wat indrukwekkender. Er zijn er nog 53 van over, op één na allemaal in Drenthe. De grootste hunebed bij het Hunebedcentrum vind je in Borger, maar je komt ze dus op meer plekken tegen. Bijvoorbeeld Hunebed D2 bij Westervelde in de buurt van Norg, niet ver van bos met grafheuvels en een hedendaagse natuurbegraafplaats.
>>> Lees meer over wandelen in de Kop van Drenthe langs Hunebed D2
Meer bijzondere begraafplaaten?
Hierboven zie je mijn persoonlijke lijst met de meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland. Is de lijst compleet? Nee, zeker niet. Ik heb zelf ook nog wel een paar bijzondere bergraafplaatsen op mijn te-doenlijst om te bezoeken? Ken jij een begraafplaats die om de en of andere reden uniek genoemd mag worden en die wat jou betreft niet in deze lijst mag ontbreken? Laat mij dat dan weten. Wie weet kom ik de begraafplaats bezoeken en voeg ik hem aan deze lijst toe. Je kunt het mailen naar marko@bestemmingbuitenlucht.nl of hieronder in de reacties toevoegen.
Blijf op de hoogte
Zet nu je emailadres op mijn mailinglist! Af en toe ontvang je een emailtje van me met een overzicht van de nieuwste blogs. De updates komen uit wanneer het uitkomt, dus zeer onregelmatig. Een beetje zoals ik zelf ben dus. Je emailadres wordt alléén voor deze mailing gebruikt.
zeer interessant
Dank je wel, Jos!
Echt vrolijk word je er nooit van, maar intrigerend zijn ze vaak wel. Ik heb de afgelopen jaren ook een aantal bijzondere begraafplaatsen in Nederland bezocht. Ik heb er nog niet over geschreven (ik wil nog over zoveel andere plekken schrijven), maar wie weet doe ik dat nog een keer.
Jij hebt er in elk geval wel heel veel bezocht!
Dank je voor je reactie, Denise. En, voor als je eraan toekomt, succes met je eigen artikel over begraafplaatsen!
Nog twee bijzondere begraafplaatsen zijn Bad Nieuweschans en Huisduinen
Dank je voor je suggesties. Ik ga er zeker een kijkje nemen als ik in de buurt ben.