Hoe Oterdum verdween uit Groningen: micro-hotspot bij Delfzijl

Op misschien wel het minst idyllische plekje van Groningen, in het havengebied van Delfzijl, ligt het kleine dorpje Oterdum. Of beter gezegd, daar lag het kleine dorpje Oterdum. Het dorpje is het slachtoffer van “de vaart der volkeren” en de macht van de economie. Afgebroken om ruimte te geven aan de ontwikkelingen van de haven. Wat rest zijn de graven en een kunststof monument.

Lees ook: De meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland

Het “Doel van het Noorden”

Oterdum kun je met goede zin het Doel van het Noorden noemen. Het Vlaamse dorpje Doel, bekend van de kerncentrale, moest wijken voor de ambities van de haven van Antwerpen. Nu is het een spookdorp met slechts enkele inwoners die hardnekkig weigeren te vertrekken.

Ook Oterdum moest wijken voor de industrie, aangedreven door de haven van Delfzijl. Het grote verschil tussen Doel en Oterdum is dat Doel, zij het als spookstad, nog steeds bestaat. Oterdum daarentegen is tot de laatste steen afgebroken. De laatste inwoners vertrekken in 1975, daarna zijn zelfs de omliggende boerderijen volledig verdwenen. Een achteloze passant zal niet doorhebben dat hier ooit een compleet dorp gestaan heeft. Een klein dorp, dat wel. Inclusief het buitengebied 168 inwoners.

De kerk van Oterdum

Het eerste gebouw dat moet verdwijnen is de Nederlands-Hervormde kerk, een gebouw uit 1830. Dit was eigenlijk een indirect gevolg van de watersnoodramp in 1954 in Zeeland. Vier jaar na de watersnood is de Deltawet aangenomen, op grond waarvan nieuwe en veilige dijkhoogtes zijn vastgesteld.

Ook de dijk bij Oterdum moet worden verhoogd. En laat de kerk van Oterdum daar nou wel heel ongelukkig tegenaan liggen. Al in 1966 geeft de toenmalige minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk toestemming voor sloop: “Uit het oogpunt van monumentenzorg heb ik geen bezwaar tegen het afbreken van bovenvermelde kerk”. Uiteindelijk wordt de dijk in 1974 verhoogd en verbreed en verdwijnt de kerk.

Het Kerkhof van Oterdum; het enige kerkhof op een dijk

Het kerkhof wordt wel min of meer gespaard. De graven worden netjes verwijderd en op de nieuwe dijk teruggeplaatst. De overledenen zelf, die daar soms al eeuwen lagen, hoeven hun laatste rustplaats niet te verlaten. Alleen de grafstenen verhuizen recht naar boven tot het nieuwe maaiveld op de dijk.

Het levert nu heel aparte plaatjes op: grafstenen midden op een dijk. Voor zover ik kan overzien, is dit het enige kerkhof in Nederland op een dijk. Een waterkering leent zich onder normale omstandigheden niet echt voor het begraven van mensen, natuurlijk.

Het dorp Oterdum verdwijnt van de kaart

Na de kerk en het kerkhof moet ook de rest van het dorp tegen de vlakte om plaats te maken voor de petrochemische industrie van het industriegebied Oosterhoorn. De laatste inwoners verdwijnen in 1975. Oterdum leeft nu alleen nog voort in de herinneringen van de voormalige inwoners. En in het monument dat al vrij snel na het verdwijnen werd geplaatst.

Het monument Hand van Oterdum

Vrijwel direct nadat de laatste inwoners vertrokken zijn, geeft de provincie opdracht voor het vervaardigen van een herinnering aan Oterdum. Thees Meesters krijgt de eer en hij maakt een grote bronzen hand op de plek waar ooit het kerkje stond. Een hand die het kerkje van Oterdum beschermt tegen de zee en de industrie. Enigszins ironisch, eigenlijk. Een beschermende hand die Oterdum dus eigenlijk zo hard gemist heeft.

Tot overmaat van ironie wordt het bronzen beeld in 2011 gestolen door koperdieven. Er wordt geld ingezameld voor het vervaardigen van een kunststof replica, die er nu als vervanging staat.

Einde aan een roemruchte geschiedenis

En zo komt er een einde aan Oterdum. Ooit was Oterdum een dorp van enige betekenis. Het bestond al in de middeleeuwen en er is in de Tachtigjarige Oorlog nog om gevochten. Ook speelde het een rol bij het beleg van Delfzijl, waar de laatste aanhanger van Napoleon dapper doorvocht (zelfs toen Napoleon al naar Elba verbannen was).

Het moet een mooi plekje geweest zijn, hier. Een dorp aan een dijk langs de Eemsmonding. Een deels agrarisch dorp, deels bestaande uit scheepslieden. Een markante witgepleisterde kerk boven de dijk uitstekend. Een dorp van jutters. Ik zou hier zeker wel tegen een straffe zeebries over het water willen staren.

Het beeld van Oterdum staat in schril contrast met hoe het er nu uitziet. De haven is groot geworden, de industrie rukte op. En het belang van een honderdtal inwoners zonder kerk? Nee, het belang van Oterdum woog, begrijpelijkerwijs, in de jaren ’70 niet op tegen de werkgelegenheid voor duizenden.

En toch. Een opmerkelijk detail is dat de industrie is hier uiteindelijk nooit is gekomen. Het voormalige dorp is nu nog steeds een wat troosteloos braakliggend terrein. Ach, achteraf…

Oterdum bezoeken

De plek waar vroeger Oterdum lag, is nu een interessante micro-hotspot. Kom hier dus niet naartoe voor de uitgestrekte natuur of de mooie vergezichten. Het uitzicht hier is niets meer dan industrie, en de gigantische haven. En héél véél windmolens die Groningen van energie voorzien.

Maar ben je toevallig in de buurt, maak dan even een klein ommetje en parkeer je auto onderaan de dijk. De aanblik van de vele graven met scheefgezakte stenen boven op een dijk doet bevreemdend aan. De grote transportschepen op de achtergrond dragen daar nog extra aan bij.

Het is met recht een micro-hotspot. Veel langer dan een kwartier of half uur zul je hier niet zoet zijn. Maar het is wel indrukwekkend om even te zien en stil te staan bij wat zich hier heeft afgespeeld.

>>> Lees ook over de toren van Eagum, micro-hotspot op het middelpunt van Friesland.

Praktische informatie

• Begraafplaats Oterdum, Valgenweg, Farmsum.
• Locatie op google maps.
• Gratis toegankelijk
• Parkeergelegenheid onder de dijk
• Leuk om te combineren met de wandeling langs de wierdedorpen bij Delfzijl.
• Stichting Behoud MonumentDorp Oterdum