Ter Navolging in Scheveningen

Begraafplaats “Ter Navolging”: micro-hotspot in Scheveningen

Home » Micro-hotspots » Begraafplaats “Ter Navolging”: micro-hotspot in Scheveningen

Ter Navolging in Scheveningen is de oudste particuliere begraafplaats van Nederland. En meteen ook een van de meest merkwaardige die ik ooit heb bezocht. Alleen de naam al is bijzonder. Zeker voor een begraafplaats klinkt “Ter Navolging” bijna luguber. Tijd dus voor een diepgravend onderzoek naar deze micro-hotspot in Scheveningen.


Lees ook: De meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland


Waar vind je de begraafplaats Ter Navolging

Ter Navolging is misschien wel de best verstopte begraafplaats van Nederland. Ik wist waar ik moest zijn en toch liep ik er twee keer voorbij voordat ik het eindelijk vond. Vanaf de straat lijkt dan ook niets te suggereren dat je vlak bij één van de meest bijzondere plekjes van de stad bent. Integendeel. Scheveningen is allesbehalve een schilderachtige buurt en de hoek Duinstraat-Prins Willemstraat spant de kroon. Betonnen kantoorkolossen, drukke straten met stoplichten, toeterende auto’s. Piepende trams rijden onder stroomkabels door en alleen achter je rug is een klein stukje openbaar groen.

Scheveningen Prins Willemstraat

En toch is het daar. Naast een knal groengeel geverfde lunchroom staat een sierlijk smeedijzeren hekwerk met goudkleurige letters: “TER NAVOLGING”. Achter het hek loopt een grindpaadje. Het voelt alsof je iemands privétuin inloopt. Bijna stiekem en hopend dat niemand het ziet sluip je naar binnen. Nergens voor nodig, want je bent hier meer dan welkom. De begraafplaats Ter Navolging ligt aan het einde van het grindpad op je te wachten.

Ingang naar begraafplaats ter navolging in Scheveningen

Abraham Perrenot een Zwitser aan het Nederlandse hof

Hoe komt het dat er op deze bizarre plek een begraafplaats ligt? Voor een antwoord daarop stappen we een stukje terug in de tijd, naar de 18e eeuw. Toen leefde een zekere Abraham Perrenot. Hij was een Zwitser die na zijn studie rechten in Utrecht in Nederland bleef hangen. Een hoge pief was hij: rentmeester en later raad- en rekenmeester voor de stadhouders Willem IV en V en ook nog burgemeester en schepen van Culemborg. Perrenot zou je kunnen beschouwen als een woke persoon avant la lettre, omdat hij tegen de doodstraf voor homoseksuelen was. Aan de andere kant ook weer niet: hij vond andere middelen effectiever tegen deze “schandelijke misdaad”.

Smeedijzeren hetwerk Ter Navolging

Oudste particuliere begraafplaats van Nederland

Maar voor nu relevant is het proefschrift dat hij schreef op 22-jarige leeftijd: “Over het verbod in de stad en in de kerken te begraven”. Sinds de Lage Landen gekerstend waren, zo’n 1000 jaar eerder, werden de doden vooral begraven in en rond de kerk. Niet zo hygiënisch. Het stonk behoorlijk in de kerkgebouwen waar de “rijke stinkerds” begraven lagen. En het was er alleen uit te houden als de deur van de kerk open stond (waar de uitdrukking “je bent toch niet in de kerk geboren” vandaan komt).


Begraven buiten de bebouwde kom gebeurde wel bij epidemieën, zoals de pest. Bij Alphen in Noord-Brabant is het enige overgebleven toegankelijke pestkerkhof van Nederland.


Ook het kerkhof in de buitenlucht rondom de kerk was anders dan je je nu kunt voorstellen. Het kerkhof was als een openbaar plein: kinderen speelden er, vrouwen lieten er de was bleken, meubels en huisraad werden er geboend. Honden liepen los en geiten werden er geweid. Vis werd er ter drogen gehangen. Wat Scheveningen betreft werden dergelijke praktijken pas in 1820 verboden (op straffe van een dag gevangenis).

Vooral in de hogere kringen kwam er na de Verlichting weerstand tegen deze gewoontes en steeds meer mensen pleitten ervoor de doden buiten de stad te begraven. Maar Perrenot voegde de daad bij het woord. Hij vroeg en kreeg in 1777 toestemming om tussen Den Haag en Scheveningen een begraafplaats aan te leggen. Deze begraafplaats noemde hij “Ter Navolging” in de hoop dat dit een voorbeeld zou zijn voor de rest van Nederland.

Begraven buiten de stad

Let wel, toentertijd, was deze plek nog enkel duingebied. De begraafplaats Ter Navolging werd boven op een duin aangelegd. Dat merk je nog steeds. Na het hek volgt het grindpaadje enkele meters naar boven, een minikuitenbijter de duin op.

Een nadeel van een begraafplaats in de duinen is het zand. Om het vele stuifzand buiten de begraafplaats te houden is er een muur omheen gebouwd van zo’n drie meter (9 voet op precies te zijn) hoog. In de muur is één opening, de toegangspoort. Deze toegangspoort is aan de oostkant geplaatst, waarschijnlijk omdat in Nederland de wind (en dus het zand) voornamelijk uit het westen komt. De poort zelf is voorzien van een hekwerk dat behoorlijk zwaar opent. Boven de poort op een gevel prijken de woorden Ter Navolging en daarboven een zandstenen ornament dat een urn voorstelt.

Muur van Ter Navolging in Scheveningen

De schitterende ruimtes op de hoeken zijn ongeveer een eeuw jonger. De een was een berging en wachtruimte, de ander eerst een lijkenhuis en later een ontvangstruimte.

Ontvangstruimte

Binnen de muren van begraafplaats Ter Navolging

Binnen de muren werden vijftien grafkelders gemetseld. Dat werd twaalf jaar later al uitgebreid naar 72. Inmiddels zijn er 102 grafkelders en daarmee is de begraafplaats tjokvol. Latere uitbreidingen werden tegengehouden door de gemeente Den Haag, die inmiddels ook een eigen begraafplaats uitbaatte.

De grafkelders zijn enorm dicht tegen elkaar geplaatst. Hier en daar zijn zeer, maar dan ook echt zéér nauwe paadjes om tussen de grafkelders te balanceren. Maar vaak moet je gewoon over een andere zerk heen lopen om een bepaalde kelder te bereiken. Het voelt tegenwoordig raar en oneerbiedig aan. Maar het wordt al een stuk logischer als je bedenkt dat men met Ter Navolging vooral een kerkvloer heeft nagemaakt. Dat was het tenslotte het voorbeeld dat ze kenden. De uitgestrekte begraafplaatsen in het groen zijn allemaal van veel later datum.

nauwe paadjes tussen de grafzerken

Begraven op Ter Navolging

Een begraafplaats is pas een begraafplaats als er mensen begraven liggen. Het duurde tot 1780, maar toen vond de eerste begrafenis plaats. Het was een kind, Johanna Isabella Adelaïde Singendonck. Ze kreeg kelder nummer 10. In hetzelfde jaar volgden er nog een drietal uitvaarten. Met de inkomsten (25 gulden voor een volwassenen) werd het onderhoud bekostigd.

Vier jaar later was het de beurt aan Perrenot zelf en uiteraard kreeg hij hier zijn laatste rustplaats. Nog voor zijn dood had hij een Latijns grafschrift laten aanbrengen. Het graf is inmiddels geruimd, maar op de muur hangt sinds 1980 de tekst weer op een bordje. Inclusief vertaling voor bij wie het latijn wat weggezakt is: “Mijn rottende overblijfselen moeten verre van de stad liggen. Daar ik levend vermeed iemand te benadelen, wens ik zulks ook na mijn dood niet te doen.”

Begraafplaats Ter Navolging in Scheveningen

Andere prominenten

Behalve Perrenot zelf zijn hier nog enkele andere prominenten begraven. Betje Wolff en Aagje Deken, bijvoorbeeld, hartsvriendinnen en destijds een populair schrijversduo. Zij overleden in 1804 een paar dagen na elkaar. Ook hun graf bestaat niet meer omdat ze zijn herbegraven in een verzamelgraf, maar naast de poort hangt wel een herdenkingssteen. Ook Groen van Prinsterer, gestorven in 1876, is hier begraven. Hij was grondlegger van de ARP (later opgegaan in het CDA). Het wetenschappelijk bureau van de ChristenUnie is nog altijd naar hem vernoemd.

grafmonument Groen van Prinsterer

Navolging van Ter Navolging

Rest de vraag: heeft de begraafplaats Ter Navolging dan ook werkelijk navolging gekregen? Het antwoord is bevestigend. En snel ook: in 1779 al in Zwolle en in 1782 in Oud-Zuilen. In 1786 kreeg Ter Navolging zelfs letterlijk navolging met de begraafplaats in Tiel, die zelf ook Ter Navolging zou gaan heten.

En uiteindelijk werd begraven buiten de kerk en buiten de stad gemeengoed. In 1827 werd een Koninklijk Besluit genomen dat plaatsen van meer dan 1000 inwoners een begraafplaats buiten de stadsmuren moesten aanleggen. Nog weer later, in 1869, werd het zelfs bij wet geregeld dat begraafplaatsen minstens 50 meter buiten de bebouwde kom aangelegd moesten worden. Sinds een jaar of veertig is die regel overigens weer geschrapt. Nu regelen gemeentes het zelf met bestemmingsplannen.

Ter Navolging is nu volledig ingebouwd
Google Earth foto laat zien hoe Ter Navolging is ingebouwd.

De ironie wil dat Ter Navolging zelf ondertussen steeds meer tussen de bebouwing kwam te liggen. Precies dat waar het initiatief om begonnen was, gebeurde: de begraafplaats ligt nu helemaal binnen in de bebouwde kom, volledig ingebouwd tussen hoge kantoren en huizen. Perrenot zou zich in zijn graf omdraaien, ware het niet dat zijn graf inmiddels is geruimd.

Pad naar Ter Navolging vlak langs kantoorgebouwen
Het paadje naar de begraafplaats loopt vlak langs de naastliggende kantoren

Begraafplaats Ter Navolging vandaag de dag

Ter navolging is nog steeds een actieve begraafplaats (in tegenstelling tot wat “concurrent” Oud-Zuilen beweert). Toen ik er was kwam toevallig iemand zelfs een bloem verversen. Heel af en toe komt er een grafkelder vrij. Ik raad je aan eerst dood te gaan, maar als je daarna nog interesse hebt dan zijn er dus wat mogelijkheden. Niet meer voor de 25 gulden van weleer. Gebruiksrecht voor een grafkelder voor 30 jaar kost nu €18.000. Is dat te duur, dan is er tegenwoordig ook een grafkelder voor het bijzetten van urnen en mogelijkheden voor asverstrooiing.

Ter Navolging en de omliggende gebouwen

Praktische informatie over de begraafplaats Ter Navolging in Scheveningen

  • Adres: Prins Willemstraat 43, 2584 HT, Den Haag Nederland
  • Vrij toegankelijk tussen zonsopkomst en zonsondergang
  • De website van Ter Navolging vind je hier.

Blijf op de hoogte

Zet nu je emailadres op mijn mailinglist! Af en toe ontvang je een emailtje van me met een overzicht van de nieuwste blogs. De updates komen uit wanneer het uitkomt, dus zeer onregelmatig. Een beetje zoals ik zelf ben dus. Je emailadres wordt alléén voor deze mailing gebruikt.

Andere bijzondere begraafplaatsen

  1. vierde gesticht bergaafplaats veenhuizen
  2. Duitse Oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

4 comments