Het enige te bezoeken pestkerkhof van Nederland ligt net buiten de bebouwde kom van het Brabantse Alphen. Het is klein. Heel erg klein. Als je niet oplet, rijd je er zomaar langs zonder het überhaupt op te merken. Echt een micro-hotspot tussen de velden. Maar uniek in Nederland. Het gaat over een kerkhof waar aan het begin van de 17e eeuw de slachtoffers van de pest begraven werden.
Nu we met z’n allen weer te maken hebben met een pandemie, wordt dit kerkhofje opeens actueel. En omdat ik er toch in de buurt ben, ga ik er even langs.
Lees ook: De meest bijzondere begraafplaatsen van Nederland
Pest, de Haastige Ziekte
De pest komt al heel lang voor. Al in de zesde eeuw is er een pestpandemie. Maar het bekendst is de pest uit de Middeleeuwen. Waarschijnlijk afkomstig uit China en via Italië Europa binnengekomen. Komt bekend voor, hè?
De pest wordt ook wel de haastige ziekte genoemd, omdat de ziekte al binnen een dag tot de dood kan leiden en omdat het zich huiveringwekkend snel verspreidt.
De pest houdt Europa al een paar eeuw in zijn greep. Tijdens de eerste golf tussen 1347 en 1351 stierf één op de drie Europeanen eraan. Vaccins bestaan niet. De pest blijft van tijd tot tijd opduiken.
1604 een pestgolf in Alphen
Het is 30 juni 1604. Roerige tijden in Brabant. We zitten midden in de Tachtigjarige Oorlog. Maurits probeert namens de Republiek ’s-Hertogenbosch te veroveren. De Spanjaarden beleggen Oostende. Twee jaar eerder is de VOC opgericht: er staat Nederland een Gouden Eeuw te wachten. Maar daar heeft men nu nog geen weet van.
Die Gouden Eeuw zal niet weggelegd zijn voor pastoor Adriaensen van Alphen. Hij overlijdt. Ook pastoors hebben niet het eeuwige leven. Maar Adriaensen overlijdt niet aan ouderdom of oorlog. Hij overlijdt aan de pest.
Men weet nog niet dat de pest veroorzaakt wordt door de bacterie Yersinia pestis die via vlooien van ratten op mensen wordt overgedragen. De bacterie wordt pas over nog eens driehonderd jaar geïdentificeerd. Nee, de ziekte wordt veroorzaakt door slechte dampen die opstijgen uit de aarde of neerdalen uit de hemel. Daar is men van overtuigd. Daarom wordt er naar de sterren gekeken om de pest te onderzoeken. Daarom dragen de pestmeesters, die de pestlijders verzorgen, maskers met geurige kruiden om de lucht te zuiveren.
1625: nog een pestgolf
Pastoor Adriaensen is niet de enige die bezwijkt aan de pest. En ook niet de laatste. Twintig jaar later steekt de pest weer opnieuw de kop op. Ook Adriaensens opvolger, pastoor Van den Heuvel overlijdt. Samen met hen nog zo’n vierhonderd anderen, in totaal een kwart van het niet al te grote dorpje Alphen. Hun namen worden opgetekend in de begrafenisregisters.
De angst voor de pest was, begrijpelijkerwijs, groot. Zo groot dat de slachtoffers niet begraven werden rondom de kerk, maar ver buiten het dorp. Overal in Nederland worden er kerkhofjes gemaakt buiten de bebouwde kom. En overal met goede bedoelingen. Zodra de crisis voorbij is, bouwen we een kapel om de pestlijders een passend eerbetoon te geven, zo is de gedachte. Dat voornemen wordt vergeten en overal kwijnen de begraafplaatsen weg, raken overwoekerd, worden vergeten. Niemand weet een paar eeuwen later nog waar ze precies liggen.
1936: Herontdekking van het pestkerkhof in Alphen
Het is ruim driehonderd jaar later, 1934 om precies te zijn. Het zijn weer crisisjaren, financiële crisis dit keer. Overgewaaid uit Amerika, waar dit jaar Donald Duck voor het eerst te zien zal zijn op het witte doek. En we zitten vlak voor een Tweede Wereldoorlog, maar daar heeft men nu nog geen weet van.
Willem Binck is gepassioneerd heemkundige en net twee jaar eerder benoemd tot pastoor van Alphen. Samen met een archivaris en bevriende archeoloog weet hij de plek op een kaart te lokaliseren. En met behulp van boerenjongens worden er inderdaad beenderen opgegraven. Het pestkerkhof is teruggevonden!
In 1936 wordt het pestkerkhof dan eindelijk voorzien van enig eerbetoon. Er komt een monumentje voor de slachtoffers van de pest. En de twee pastoors krijgen ieder een eigen eregrafkruis. Elk jaar met Allerzielen gaan de kinderen van de lagere school op mini-bedevaart naar het pestkerkhof. Dat zullen ze volhouden tot in 1961.
In Drenthe heb je een andere indrukwekkende begraafplaats: Begraafplaats het Vierde Gesticht in Veenhuizen.
1987: Opnieuw herontdekt
In de jaren ’80 ligt het kerkhof er inmiddels weer verwilderd bij. Andermaal stropen de mensen uit Alphen hun mouwen op. Besloten wordt het beheer van het pestkerkhof weer serieus op te pakken. De buurtschap De Bosjannen neemt het onderhoud voor haar rekening.
En het kerkhof wordt verplaatst. Vijftig meter, zodat het beter aan de weg ligt en daardoor beter bereikbaar. Raar, eigenlijk. Er liggen hier dus geen mensen begraven, die liggen vijftig meter verderop.
Het pestkerkhof bezoeken
Het pestkerkhof in Alphen is uniek in Nederland als het enige pestkerkhof dat is teruggevonden en te bezoeken is. Je staat dus echt op historische grond. Of eigenlijk dus vijftig meter daarvandaan. Er staan twee bankjes en het is er heel erg rustig. Ideaal voor een momentje van overpeinzing.
Er bestaat een nog kleinere begraafplaats in Nederland. De kleinste begraafplaats van Nederland vind je in Son en Breugel, bij Eindhoven.
Je kunt er vanuit Alphen naar toe lopen. Op het Pastoor Binckplein, hoe toepasselijk, begint het “Ommetje De Hoevens”. Dat is een gemarkeerde wandelroute van 7,4 kilometer. Deze route komt langs het pestkerkhof. Je kunt het pestkerkhof natuurlijk ook aandoen bij een fietstocht.
Ik zou er niet speciaal voor naartoe gaan. Vier eiken en wat struiken, meer is het niet. En het monumentje en de twee kruisen dan. Ongeveer 20 bij 20 meter, alles bij elkaar. Maar als je toevallig toch in de buurt bent: ga eens kijken, kom zitten op één van de twee bankjes en laat de geschiedenis van pandemieën op je inwerken.
Ontdek het beroemde grensdorp Baarle Nassau en Baarle Hertog via een themawandeling over de Eerste Wereldoorlog. Hier ligt hier vlak bij.
Blijf op de hoogte
Zet nu je emailadres op mijn mailinglist! Af en toe ontvang je een emailtje van me met een overzicht van de nieuwste blogs. De updates komen uit wanneer het uitkomt, dus zeer onregelmatig. Een beetje zoals ik zelf ben dus. Je emailadres wordt alléén voor deze mailing gebruikt.
Plaats een reactie