De naam valt meteen op: Valkerij en Sigarenmakerij Museum in Valkenswaard. Wat zouden die twee onderwerpen gemeen kunnen hebben om in één museum ondergebracht te worden? Het antwoord is vrij eenvoudig. De afgelopen eeuwen heeft de bevolking van Valkenswaard hun geld verdiend met juist deze twee activiteiten. In beide onderwerpen behoorde dit dorp zelfs tot de Europese top.
Ik bezocht het museum en deed de bijbehorende wandeling door het centrum van Valkenswaard. Voor liefhebbers van erfgoed en lokale geschiedenis is dit echt een heel leuk en leerzaam uitstapje.
Lees ook:
Valkerij Museum
Valkenswaard is groot geworden door de valkerij. Oorspronkelijk heette het dorp Varkensweerd, naar de plaatselijke varkensmarkt. De bevolking was arm en zocht naar andere manieren om geld te verdienen. En dat lukte. Zo goed zelfs dat Valkenswaard in de eeuwen die volgden een dominante rol zou vervullen.
Het Valkerij Museum leidt je er stapsgewijs doorheen. Je begint met een film die je in een vogelvlucht (pun intended) over de valkerij bijpraat. Vervolgens zie een boerenkamer en een kamer van een valkenier van omstreeks 1750 om het verschil in stand te benadrukken. Daarna wordt uitgebeeld hoe groot het werkgebied van de valkeniers van Valkenswaard was (groot, namelijk heel Europa) en leer je hoe het vangen van de slechtvalken in zijn werk ging. Tenslotte wordt uitgebeeld hoe het jagen met valken nu precies in zijn werk gaat met een (voor jonge kinderen misschien iets té) levensechte diorama. Een audiogids geeft je overal achtergrondinformatie.
Wat is valkerij
Valkerij is het jagen op wild door middel van roofvogels. Dat kunnen valken zijn, maar ook andere vogels, zoals haviken. Het ging niet zozeer om de vangst zelf. Het was vooral sport en vermaak. Gaandeweg de 16e eeuw werd valkerij een rage onder de Europese adel. Bijna alle koningshuizen begonnen ermee als tijdverdrijf, maar vooral om hun pracht en praal te tonen. Voor de prestige dus, en daar waren dus ook valken voor nodig. Er ontstond daardoor een handel in de vogels.
Waarom Valkenswaard?
De arme boeren rond in de Kempen zagen hierin een mogelijkheid om wat extra te verdienen. De trekroute van de valken ging over dit gebied. Bovendien kwam hier de klapekster voor, die nodig is om valken te vangen. Dat vangen is minder eenvoudig dan het lijkt. Grofweg gaat het als volgt in zijn werk: de klapekster maakt een angstige schreeuw als er en valk overvliegt. De valkenier maakt hier gebruik van om de aandacht van de overvliegende valk te trekken. Vervolgens werkt hij met een al tamme valk, zodat de overvliegende denkt dat er inderdaad wat te vangen valt. Met een hele constructie van een hut en een zevental touwen weet de valkenier de vogel zover te krijgen dat ie een tamme duif aanvalt, en de valkenier hem in een net vangen kan. In het museum staat een opstelling van deze constructie en wordt het hele vangproces gedetailleerd uitgelegd.
Rijkdom zal u den deel vallen…
De rage onder de vorstenhoven leidde tot steeds meer vraag naar valken. In Nederland werden vooral slechtvalken gevangen, maar Nederland zelf kon niet meer aan de vraag voldoen. De valkeniers uit Valkenswaard begonnen daardoor ook met de handel in bijvoorbeeld geervalken, die in Scandinavië en IJsland gevangen werden. De boeren uit Valkenswaard bleken zo succesvol dat zij een dominante positie in de handel verkregen. Ze reisden heel Europa over en werkten aan bijna alle vorstenhuizen. Bijzonder dat deze mensen die van oorsprong van eenvoudige komaf zijn zich zo goed binnen de adel konden handhaven.
Ondertussen werden er bakken geld verdiend en werden de valkeniers zelf de nieuwe rijken. Sommigen werden als gevolg daarvan zelf ook in de adelstand verheven en vaak bekleedden ze ook de belangrijke functies.
De teloorgang van de valkerij in Valkenswaard
In de 19e eeuw verdween de valkerij langzaamaan. Dit kwam onder andere door de Franse revolutie waarbij een groot deel van de adel, letterlijk, een kopje kleiner werd gemaakt. Tegelijkertijd werd het jachtgeweer steeds beter en kreeg een grotere rol in de jacht. De laatste Valkenier uit Valkenswaard overleed in 1935.
De valkerij past mijns inziens niet meer in de moderne tijd, waarin er terecht steeds meer kritiek is op het houden en africhten van wilde dieren. Om nog maar te zwijgen over het jagen voor je plezier. Het museum laat die kant van het verhaal helaas onderbelicht. Dat neemt niet weg dat de valkerij historisch van belang geweest is en alleen daarom al interessant. In 2010 heeft de UNESCO de valkerij dan ook op de lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed geplaatst.
Immaterieel erfgoed tijdens een natuurwandeling? Zie mijn blog over Plateaux Hageven.
Sigarenmakerij
En meteen nog maar een onderwerp dat vandaag de dag eigenlijk niet meer kan, maar historisch een grote rol gespeeld heeft: roken. De schakel van de valkerij naar de sigaar is eigenlijk heel steekhoudend. De valkerij was tanende, toen Jan van Best een erfenis van een valkenier kreeg. Maar de sigaar was juist in opkomst. De zonen van Jan van Best besloten met het geld tabaksbladeren te kopen en in 1865 een sigarenfabriek te beginnen. En ze hadden daarmee zo’n succes dat Valkenswaard in no time bekend stond als het Europese centrum van de kwaliteitssigaar.
Het Sigarenmakerij Museum bestaat uit één zaal die je door de Valkenswaardse geschiedenis van de sigarenindustrie leidt. Ook hier kun je met de audiogids terecht, maar ik werd rondgeleid door een enthousiaste en deskundige medewerker, die honderduit over de sigaren kon vertellen.
Hoe kwam de sigaar in Valkenswaard?
Indianen rookten al tabak en de Spanjaarden namen tabakszaden mee naar Europa, maar de tabak deed het niet goed in het Europese klimaat. De Hollanders kregen de zaden ook in handen en brachten het naar de tropen in Nederlands Indië, wat juist wel goede kwaliteit opleverde. In Amsterdam begon zo de eerste tabaksindustrie. Maar arbeid was daar duur en de industrie verplaatste zich langzaam naar de toenmalige lagelonenlanden: Brabant.
Melange
Een van de doorslaggevende factoren dat de Valkenswaardse sigaar zo goed bekend kwam te staan was het feit dat men hier met melanges van tabak begon. Daardoor konden kwaliteitsverschillen in de tabak worden opgevangen zodat er een sigaar gemaakt kon worden die altijd hetzelfde smaakte.
Kinderen begonnen vaak al heel jong met het maken van sigaren. Het is een complexe handarbeid en verg erg veel oefening om het onder de knie te krijgen. Maar nadat ze volleerd waren, konden ze het ook op hun eigen kamer doen. En zo begonnen erg veel Valkenswaarders met hun eigen productie. Heel veel kleine eenpitters kende Valkenswaard, maar ook zo’n zeventig grotere of kleinere fabrieken.
Valkenswaard groeide in die periode als kool door de sigarenindustrie. In 1865 woonden er 1176 mensen in Valkenswaard, waarvan drie in de tabak. In 1935 waren er 10.000 inwoners en werkte bijna een derde ervan in de sigarenindustrie.
Mechanisatie
Het maken van de sigaar bleef door de complexiteit lange tijd handwerk en kon niet makkelijk door machines overgenomen worden. Pas in de jaren dertig werd er een machine gemaakt die sigaren kon maken. Vanaf die tijd worden veel sigarenfabrieken opgeslokt door enkele grotere tot er uiteindelijk twee echt grote fabrieken overbleven: Hofnar en Willem II, waar honderden mensen werkten. In de jaren negentig zijn die ook verdwenen. Willem II werd opgekocht door Swedish Match Cigars, die de productie naar het buitenland verplaatste. Hofnar sloot in 1990 de deuren. Nu worden er geen sigaren meer gemaakt in Valkenswaard. Maar de herinneringen blijven tastbaar in het straatbeeld.
Inmiddels zijn ook de laatste mannen die nog met de hand sigaren konden maken overleden. Medewerkers van het museum hebben nog geprobeerd het ambacht van hen over te nemen, maar het rollen van sigaren bleek te moeilijk. In Valkenswaard is dit ambacht nu echt uitgestorven.
Sigarenmakerij en valkerij wandelroute door Valkenswaard
Alles in Valkenswaard ademt het eh.. sigarenrook. Niet letterlijk meer gelukkig, maar de overblijfselen van de sigarenindustrie zijn wel tastbaar in het straatbeeld. Ook de valkerij heeft in mindere mate sporen nagelaten. Het museum heeft daarom een sigarenmakerij en valkerij wandelroute samengesteld. Het is een mooi geïllustreerde brochure geworden die voor slechts €1 te koop is in o.a. het museum en bij de VVV.
Nu moet ik eerlijk zeggen dat het hedendaagse Valkenswaard niet het meest inspirerende dorp is voor een wandeling. Het wordt gekenmerkt door veel nieuwbouw en veel autoverkeer. Eigenlijk mist Valkenswaard enerzijds de charme van een oud historisch dorp zoals het Nuenen van Van Gogh of het nabijgelegen Leenderstrijp, anderzijds het bruisende van de grote stad. Het valt er net tussenin. Maar de wandeling is wel erg leuk om na het museumbezoek te ondernemen en de restanten van de valkerij en sigarenindustrie met eigen ogen te zien.
Toch liever de natuur in bij Valkenswaard? Dan is de prachtige heide van De Malpie jouw ideale natuurwandeling.
Valkerij in het straatbeeld
Hoe belangrijk de valkerij ook geweest is voor Valkenswaard, in het straatbeeld is er helaas weinig meer van over. Dit is natuurlijk ook wel inherent aan immaterieel erfgoed. Eigenlijk is een hoeve uit de 17e eeuw de enige tastbare herinnering uit die tijd. Maar dat de valkeniers niet vergeten zijn is nog wel duidelijk aan de recente monumenten. In de eerste plaats natuurlijk het standbeeld van de valkenier tegenover het voormalige raadhuis. Maar ook is, letterlijk in het straatbeeld, een mozaïek van een valk aangebracht voor de VVV. Het leukste vond ikzelf het beeld van de lokale carnavalsvereniging: de carnavalk. Dit beeld van een valk wordt met carnaval omgekeerd en dan zie je een verkleedde nar.
Sigarenindustrie in het straatbeeld
Waar je in het hedendaagse Valkenswaard weinig meer van de valkerij terugziet, zo talrijk zijn de overblijfselen van de sigarenindustrie. De wandelroute leidt je langs zowat alle huizen en gebouwen waar ooit een sigarenfabriek gevestigd is geweest. Variërend van zolderkamers in huizen van rond 1900 tot complete fabrieksgebouwtjes uit de jaren dertig. Ook loop je langs de imposante woningen die de entrepreneurs voor zich lieten bouwen.
Minder voor de hand liggend, en daarom juist leuker, zijn de indirecte gevolgen van de sigarenindustrie, zoals het carillon in de kerk en de klokkentoren op het oude raadhuis, die giften waren sigarenmagnaat Frans van Best. Ook gaat de wandelroute over de prachtige oude begraafplaats waar veel van de bepalende personen uit de sigarenindustrie begraven liggen.
De grootste fabriek van Willem II staat er niet meer. Dit naoorlogse betonkolos is na het sluiten van de fabriek afgebroken en vervangen voor woningen. In het naastgelegen park zijn als aandenken ronde putdeksels geplaatst waar tabaksbladeren uit gezaagd zijn. Aan de andere kant van de voormalige fabriek staat nu een kunstwerk ter ere van de sigarenarbeider.
Praktische informatie over het bezoek aan het Valkerij en Sigarenmakerij Museum in Valkenswaard
- Valkerij en Sigarenmakerij Museum: Oranje Nassaustraat 8b, 5554 AG Valkenswaard, Tel. 040-20 45 111, info@vsmm.nl.
- Website
- Openingstijden normaal van dinsdag t/m zaterdag; tijdens de coronatijd woensdag t/m zaterdag van 13:00 tot 17.00 uur. Vanwege corona is reserveren via telefoon tijdelijk verplicht. Zondag na afspraak voor groepen van minimaal 10 personen
- Toegangsprijzen: €6,00 (volwassenen), €4,00 (7-18 jaar of CJP), museumjaarkaart gratis.
- Brochure voor wandelroute: €1,00
- De wandelroute is ongeveer 7 km, uit te breiden met enkele extra lussen.
Dit betreft een onafhankelijke review op basis van persoonlijke ervaringen. Bestemming Buitenlucht heeft geen belangen bij de hier beschreven activiteit.
Plaats een reactie