Vandaag wandelen we door de historische tuindorpen van Rotterdam-Zuid. Ongeveer een eeuw geleden moesten deze snel uit de grond gestampte wijken huisvesting bieden aan de enorme bevolkingsgroei. De woningen die toentertijd uit de grond gestampt zijn, zijn nu veelal gemeentelijke monumenten en rijksmonumenten.
De Stichting Open Monumentendag Rotterdam heeft in de zomer van 2020 een aantal prachtige wandelingen uitgezet, die op hun website gratis zijn te downloaden. Eén daarvan is de Tuindorpenroute die je laat wandelen door en genieten van de tuindorpen in Rotterdam-Zuid en de experimentele woningbouw uit die tijd en van het vele groen in de wijken. De wandeling is daarentegen echt een stadswandeling. Wil je liever een echt groene wandeling in Rotterdam-Zuid, probeer dan mijn wandelroute “Groen op Zuid”, de meest groene stadswandeling van Rotterdam.
Ik ben een Rotterdammer van oorsprong en tijg naar mijn geboortegrond. Toen ik daar als puber vertrok had ik er nauwelijks oog voor. Nu zie ik een monumentale stad die ik nooit eerder zag.
Waar starten we met het wandelen door de tuindorpen van Rotterdam-Zuid?
We beginnen met wandelen door de tuindorpen bij het winkelcentrum Zuidplein in Rotterdam-Zuid. Het overdekte winkelcentrum lijkt wat op het Utrechtse Hoog-Catharijne en stamt ook uit dezelfde tijd: eind jaren ’60 begin jaren ‘70. Zuidplein is officieel geopend in 1972 door Mies Bouwman. Het was voor die tijd een heel vernieuwend winkelconcept. Grote parkeergarages en de winkels zelf pas op de eerste verdieping daarboven. Tevens een knooppunt van openbaar vervoer met stads- en streekbussen en een metrohalte.
Vlak naast het winkelcentrum, maar wel 23 jaar ouder ligt de Zuidpleinflat. Dit woongebouw is afkomstig uit 1949 en was destijds het hoogste woongebouw van Europa. Ook bijzonder is dat dit gebouw een betonskelet kreeg in plaats van het toen meer gebruikelijke staal.
De ontwerper Gerrit Rietveld (jawel, die van die stoel) stond garant voor de ramen. Deze zijn in mooie vlakken van drie-bij-drie verdeeld zijn. Rietveld was lid van De Stijl, een kunstbeweging waarin ook de schilders Mondriaan en Van Doesburg leden waren en die bekend staat om de strakke, rechthoekige vormgeving. Later op deze tocht zullen we nog meer invloed van De Stijl tegenkomen.
Wil je meer Rietveld zien? Bezoek dan zeker het dorpje Bergeijk in Noord-Brabant. Bergeijk wordt ook wel het Rietvelddorp genoemd. Hier tref je namelijk veel verschillende bouwwerken van Rietveld. Eén daarvan is zijn enige industriële gebouw, weverij De Ploeg.
Het eerste tuindorp: De Kossel I (1922)
Al snel lopen we de Lange Hilleweg in. Deze weg is op zich al een blog waard met een geschiedenis die teruggaat tot in elk geval de 15e eeuw. Nu loopt er een singel in het midden geflankeerd met golvend groen en bomen. Deze inrichting in Engelse landschapsstijl stamt van voor de Tweede Wereldoorlog.
Maar we kwamen hier om te wandelen door de tuindorpen van Rotterdam-Zuid. Gelukkig draaien we van de Lange Hilleweg linksaf het eerste echte tuindorp in: De Kossel. De betonnen woningen hier waren echt experimenteel van opzet. Beton was een nieuw materiaal waarmee grootschalige en vooral ook snelle bebouwing mogelijk zou moeten zijn. Maar veel ervaring was er nog niet mee.
Hier in de wijk Bloemhof, werden in de jaren twintig ter plaatse de wanden, vloeren en daken gegoten in houten kisten die vervolgens heel snel in elkaar gezet konden worden. De architect was F.G.C. Hulsbosch die ook tekende voor betondorp in Amsterdam. De verantwoordelijke wethouder was socialist Heijkoop, die ook wel Arie Beton werd genoemd. Het tuindorp dank zijn naam aan de Duitse firma Kossel, die het feitelijke bouwen deed.
De jaren ’20 van de vorige eeuw: duizenden woningen nodig op Rotterdam-Zuid
Dat juist in Rotterdam-Zuid zoveel gebouwd werd en nieuwe materialen de kans kregen, had alles te maken met de enorme groei van de haven. De Rotterdamse haven kende een ongekende bloei nadat deze door de Nieuwe Waterweg (1872) een directe verbinding had met de Noordzee. Zeker nadat de Eerste Wereldoorlog beëeindigd was, trokken duizenden boeren uit de omliggende provincies naar de havens in Rotterdam-Zuid voor het vinden van een baan. Rotterdam-Zuid werd door de “echte” Rotterdammers “boerenzij” genoemd. “Op Zuid”, zoals Rotterdammers zeggen omdat het eigenlijk een eiland (IJsselmonde) is, was voornamelijk bedoeld als scheldwoord.
Maar al die boeren, eh pardon, havenarbeiders hadden wel een huis nodig. Het was tegelijkertijd ook de periode van het opkomende socialisme, waarin ook arbeiders recht kregen op een fatsoenlijke en deugdelijke woning. Er werd daarom ook veel uitgetest met nieuwe materialen en technieken zoals beton waarmee sneller en goedkoper goede huizen gebouw konden worden dan met de traditionele bakstenen.
Patrimonium’s Hof
Het Patrimoniumshof is niet echt een van de tuindorpen, maar zeker wel één van de pareltjes als we de route wandelen door Rotterdam-Zuid. Het gebouw uit 1915 is sinds 2007 rijksmonument en met recht. Aan de buitenkant zie je prachtig versierd metselwerk en driehoekig uitstekende raampartijen. Aan de binnenkant is het hofje prachtig groen, een fontein in het midden met grint eromheen. Er is één toegangspoort, andere poorten zijn voorzien van schitterend gesmeed hekwerk.
Het is nauwelijks voor te stellen dat hier sprake is van sociale woningbouw. Want dat is het. Het Nederlandsch Werkliedenverbond Patrimonium was een christelijke vereniging van arbeiders. De Rotterdamse afdeling maakte zich zorgen over de woningnood, richtte als eerste een eigen bouwvereniging op en liet dit hofje bouwen. Destijds 168 woningen voor de havenarbeiders, die zo’n 2 à 3 gulden per week betaalden voor huur. Na de renovatie in 2020 komen de woningen terug als vrije sector huurwoningen, waarmee er helaas een einde komt aan een mooie geschiedenis.
Als je het Patrimoniumshof uitloopt kom je een prachtige grote muurschildering tegen. Bloemen voor Bloemhof heet het en het is een intitatief van de gemeente uit 2018 om de wijk leefbaar te houden. De bloemen zijn ontworpen door kinderen uit de buurt. Als je interesse hebt in muurschilderingen, check dan de street art in de Afrikaanderwijk, een beetje verder op Rotterdam-Zuid. Collega-blogger en local Raïssa vertelt je er alles over.
De Kiefhoek in Rotterdam-Zuid, wandelen in de stijl van De Stijl
Meteen door naar het andere hoogtepunt van de wandeling: Tuindorp De Kiefhoek. Als je dit tuindorp binnenloopt valt het in eerste instantie niet eens heel erg op. Het zijn wederom betonnen blokken, maar meer langgerekt nu en grootser van opzet. En toch zijn deze gebouwen bekend in de hele wereld. De Union Internationale d’Architecture heeft een lijst samengesteld van de 1000 belangrijkste gebouwen uit de 20e eeuw. Dertien daarvan staan in Nederland en de Kiefhoek is er één van.
Dit wijkje komt uit 1930, is ontworpen in lijn van de al genoemde De Stijl en was ook een poging om de leefomstandigheden van de arbeiders te verbeteren. De bijna 300 eengezinswoningen werden allemaal gebaseerd op dezelfde plattegrond zodat er snel en goedkoop gebouwd kon worden.
Je moet er even de tijd voor nemen, maar dan zie je de schoonheid in de regelmaat van de woningen en het stratenpatroon. Dan loop je het pleintje op en zie je links opeens de middelste lange straat (Heer Arnoldstraat) met aan weerszijden prachtige ronde hoekwoningen. Een oogstrelend lijnenspel.
Op het pleintje zelf staat een museumwoning, alleen te bezoeken na afspraak. De woningen waren niet groot, maar effectief ingedeeld. Aan de rand van de Kiefhoek staat een kerk, die ook helemaal conform De Stijl ontworpen is. Nu is deze kerk in bezit van het Leger des Heils, die het dertig jaar geleden hebben gekocht en gerenoveerd.
Stulemeijercomplex
Na het oversteken van de Groene Hilledijk, een overigens best gezellige winkelstraat, loop je zo het 2e Stulemeijercomplex in. Ook hier veel experimentele betonbouw, maar ditmaal etagewoningen in drie lagen. Elk portiek leidde naar een zestal kleine woningen van 42 m2. Na een renovatie in 2000 zijn het eengezinswoningen geworden door van drie woonlagen één woning te maken. Aan de buitenkant is er gelukkig niet veel veranderd.
Wat direct opvalt bij deze gebouwen is dat deze anders zijn gebouwd dan de andere betoncomplexen in Rotterdam-Zuid. Duidelijk te herkennen zijn de relatief kleine losse blokken. Deze betonblokken werden ter plaatse gemaakt en waren hol. Na het opstapelen werden de holtes weer gevuld met beton, waardoor er een gevel ontstond. De gevels bleken echter niet waterdicht (het was tenslotte experimenteel, hè). Daarom moesten de gevels geschilderd worden, wat de afwijkende kleur van het complex verklaart.
Tuindorp Vreewijk, één van de eerste tuindorpen ter wereld
Tenslotte komen we aan in het schilderachtige tuindorp Vreewijk, een van de van de meest schilderachtige tuindorpen in Rotterdam-Zuid waar we vandaag wandelen. Al in 1913 werd de NV “Eerste Rotterdamsch Tuindorp” opgericht. Zij verkochten aandelen en leenden geld van de staat om grond aan te kopen en huizen te bouwen. Het doel was het exploiteren van één of meer tuindorpen in het bijzonder voor het huisvesten van de “minder gegoede bevolkingsklasse”.
Voor het stratenpatroon werd niemand minder dan Berlage gevraagd, de toenmalige rijksarchitect. Het leidde tot een heel dorpsachtige wijk met heel veel groen, kleine straatjes en vele arbeiderswoningen, bijna allemaal met een tuintje.
Vreewijk in “Karakter” van Bordewijk
Om een idee geven van de sfeer van Vreewijk kan ik beter verwijzen naar iemand die beter schrijft dan ik. F. Bordewijk schreef in 1937 de grote Rotterdamse roman “Karakter”. Hierin laat hij meneer en mevrouw Stroomkoning naar Vreewijk rijden:
F. Bordewijk, Karakter
Na de viaduct over de spoorbaan stopte mevrouw Stroomkoning en samen bekeken ze den plattegrond. Hier begon een uitgestrekte nieuwe buurt.
– Zóó moeten we geloof ik, wees ze op de kaart. Even kijken hoe we er het best komen. Groene Zoom, Wilgenweerd, Enk, Leede, Krielerf, wat een aardige namen allemaal! Hier zijn de Boogjes.
Ze begon vanzelf langzaam te rijden, het werd aldoor stiller, zonniger, landelijker, de watertjes als breede slooten, en toch was je in de stad.
– Eénig, zei ze, ik wist niet dat dit bestond.
Langzaam en voorzichtig reden ze onder het loover van de kleine maar dichtbebladerde boomen. In de Boogjes was het huis vlak bij den Groenen Zoom, in de bocht, een landhuisje, het bovenstuk van hout, mooi bruingeschilderd, het dak spits
Vreewijk ligt er nog vrijwel hetzelfde bij als toen. De bomen misschien wat groter en de huizen aangepast aan de huidige tijd, maar nog steeds groen en landelijk. De wandelroute laat je heerlijk door het oudste gedeelte van Vreewijk struinen. Langs straatjes met namen als Klaphek, Maarland, Melkpad en Heggepad. En langs de opmerkelijke Vredeskerk.
Het door Bordewijk beschreven “bovenstuk van hout” zie je bij bijna alle huizen. De arbeiderswoningen hebben een bescheiden pergola boven de deur. Maar er staan ook een paar woningen voor de bevolkingsklasse die iets meer te besteden had, en dat zie je ook aan de grootte van de pergola.
Momenteel wordt een groot gedeelte van Vreewijk weer opnieuw opgeknapt en aangepast aan de huidige tijd, zonder de historische kenmerken verloren te laten gaan. Het kost een slordige 50 miljoen, maar het is nodig om dit bijzondere stukje Rotterdam-Zuid te laten bestaan.
Andere routes van Open Monumentendag Rotterdam
Er zijn meer routes beschikbaar op de website van Open Monumentendag Rotterdam. Een fietsroute langs de bijzondere schoolgebouwen in Rotterdam-Zuid, een wandeling door Delfshaven (aan de andere kant van de Maas) en een fietsroute door Feijenoord en Kralingen.
De Scholenroute komt ook even door Vreewijk om de schoolcomplex aan de Grift en de Mare te laten zien. En laat dit nou net de school uit mijn jeugd zijn. Dus ik loop graag even een paar straten om, als trip down memory lane. Ik sta weer oog in oog met mijn middelbare school: prachtig jaren ’20, Amsterdamse School-stijl. Veel mooier eigenlijk dan ik me besefte toen ik hier dagelijks wezen moest.
Wandelen door de Tuindorpen in Rotterdam-Zuid
- De wandelroute is ongeveer 7,5 kilometer lang. Als je echt van de gebouwen wilt genieten doe je er relatief wat lang over, ongeveer 2,5 uur.
- De route kun je downloaden bij Open Monumentendag Rotterdam
- De wandelroute wordt ook aangeprezen als fietsroute en dan duurt ie ongeveer anderhalf uur. Het viel me overigens wel op dat de routebeschrijving niet echt rekening houdt met fietsers. Als je de fiets wilt gebruiken, reken dan op de nodige stoepenranden, fietsen op voetpaden en een heel wat stukken tegen de verkeersrichting is. Maar goed, ik weet nog wel uit de periodes dat ikzelf nog in de stad woonde dat men daar niet echt van opkijkt.
- Het is een rondwandeling, dus je in principe kunt overal beginnen.
- De routebeschrijving is prima te volgen en erg duidelijk. Verkeerd lopen is bijna onmogelijk.
- Startpunt van de route is het Kunstenpand, Gooilandsingel 7.
- Startpunt is prima te bereiken met openbaar vervoer via metro en bussen: Station Zuidplein.
- Parkeren kan bij Q-Park Zuidplein of bij Rotterdam Ahoy.
Download het gpx-bestand om met smartfoon te wandelen door de tuindorpen van Rotterdam-Zuid
Je kunt ook wandelen met gpx door de tuindorpen van Rotterdam-Zuid. Het bestand kun je downloaden via onderstaande downloadknop.
Blijf op de hoogte!
Zet nu je emailadres op mijn mailinglist! Af en toe ontvang je een emailtje van me met een overzicht van de nieuwste blogs. De updates komen uit wanneer het uitkomt, dus zeer onregelmatig. Een beetje zoals ik zelf ben dus. Je emailadres wordt alléén voor deze mailing gebruikt.
Wat ik sowieso geleerd heb van dit artikel is het woord “tijgen”. Meteen even gegoogeld en ben weer een woord rijker! Hopelijk komt me dat ooit nog eens van pas bij het Groot Dictee der Nederlandse Taal ;). Maar leuk zo’n wandeling langs al die Tuindorpen, ik kende de oorsprong eigenlijk niet. Ik vind die betonnen blokken niet heel erg mooi moet ik eerlijk bekennen, maar in Vreewijk zou ik wel willen wonen!
Haha, ja, tijgen is inderdaad een wat verouderd woord, maar ik vond het wel passen bij deze monumentale wijken.
Wat een superleuke site is dit! Ik ben Rotterdamse van geboorte, maar ken Zuid niet zo goed…ga de route eens een keer lopen! Dankjewel! :))
Dank je voor het mooie compliment. Ik ben zelf op Zuid geboren en heb er mijn eerste zestien jaar gewoond en toch had deze wandeling nog veel verrassingen voor me met buurten waar ik nog nooit geweest was. Kijk ook eens bij https://www.bestemmingbuitenlucht.nl/groene-wandeling-rotterdam-zuid/ als je een meer groene wandeling wilt doen in Rotterdam Zuid.