Fort Pannerden ligt op een van de meest strategische plekjes van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daar waar de Rijn zich verdeelt in de Waal en Nederrijn. Nu is het een monumentaal fort met een toch wel bewogen geschiedenis. Maar bovenal een erg leuk uitstapje met of zonder kinderen.
Fort Pannerden bezoeken, wat kun je zoal verwachten?
Fort Pannerden is een erg groot fort: 75 bij 70 meter, vijf verdiepingen en 124 verschillende ruimtes. Tijdens het bezoek heb ik met een audioguide een vaste route gelopen door de talloze gangen tussen de ruimtes (die overigens lokalen worden genoemd). Dat op zich is al best spannend om te doen. Je loopt langs de verblijfsruimtes waar de haken nog steeds aan de muur zitten waar de soldaten hun hangmatten aan konden hangen.
Audiotour
Op veel plekken kun je verhalen horen uit het fort. De audiotour vond ik verrassend leuk om te volgen (en het werkte technisch vlekkeloos, wat ik ook anders heb meegemaakt). Er staan daarnaast langs de route veel bordjes met interessante informatie over het fort in vroeger jaren. Zo leer je bijvoorbeeld dat de onderste verdiepingen regelmatig onder water stonden bij hoge rivierstanden. Zelfs een 40 centimeter dikke laag beton die in 1917 werd geplaatst hield het water niet tegen. Moderne bezoekers hoeven gelukkig niet te vrezen voor natte schoenen. In 2014 is er een pomp geplaatst die het water uit de gracht wegpompt.
Gevechtsruimtes
Behalve de gangen kom je op ook in andere locaties. Bijzonder is de Caponniëre, een uitbouw op de hoeken van waaruit de vijand onder vuur genomen kon worden. Hier en daar staan nog oude wapens, zoals een mitrailleuse uit 1885. Even verderop kom je langs meerdere kanonnen, waaronder een replica van het grootste kanon van het fort. Vrijwilligers geven er demonstraties hoe dit kanon met een loop van 4 meter bediend wordt. Bereid je voor op veel rook en geluid.
Commandantsverblijf
Het commandantsverblijf kende relatief veel luxe in vergelijking met de andere ruimtes. Terwijl de temperatuur in het fort gemiddeld onder de tien graden bleef, staat hier een kolenkachel, een olielamp, en een leestafel. En hoog genoeg om niet door het water te hoeven baden.
Poepdozen
Altijd tot de verbeelding sprekend zijn de sanitaire voorzieningen in een fort als dit. Gezellig met zijn allen naast elkaar poepen en plassen in een gat in een bank. En daarna snel weer de deksel erop. Ik kan me wel voor de geest halen doe deze ruimte vroeger geweest moet zijn. Gelukkig hier geen geur en geluidseffecten.
Bovenop het fort
De tour leidt je verder de buitenlucht in tot naar het hoogste puntje van Fort Pannerden. Van hier heb je een prachtig uitzicht over het rivierenlandschap van de Waal en het Pannerdensch Kanaal. Er staat een verrekijker voor je klaar.
Buiten in de gracht
Heb je alles in en op het fort gezien, vergeet dan zeker niet om een rondje door de droge gracht te wandelen. Je kunt het hele fort rond. Bij de ingang is een trap naar beneden en op driekwart is er eventueel nog een trap waar je eruit kunt. De gracht is eigenlijk een openbaar voetpad en kun je dus zelfs bezoeken zonder kaartje. De Trage Tocht Doornenburg gaat er bijvoorbeeld doorheen.
De geschiedenis van Fort Pannerden
Voor de toevallige voorbijganger ligt Fort Pannerden vooral erg mooi en idyllisch in de uiterwaarden langs de Waal. Wandelen is hier prachtig en het fort is dan ook erg leuk als tussenstop tijdens een struintocht.
Waarom werd fort Pannerden gebouwd?
Maar het fort is natuurlijk niet gebouwd voor de toeristische mogelijkheden in de 21e eeuw. Je hebt het misschien niet meteen in de gaten, maar Fort Pannerden ligt op een van de meest cruciale plekken in de verdedigingslinie van de vorige eeuw: de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Grote delen van het land konden in tijd van oorlog zo’n 50 cm onder water gezet worden om zo de vijand tegen te houden. Vijftig centimeter is te diep om doorheen te lopen, zeker omdat je de diepere sloten niet meer kunt zien, maar niet diep genoeg om overheen te varen.
Het water dat nodig was voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie kwam van de rivieren en daarom is deze plek zo criciaal. Hier splitst de Rijn zich in de Waal enerzijds en het Pannerdensch Kanaal en Nederrijn anderszijds. De watertoevoer kon eigenlijk vrij eenvoudig een halt worden toegeroepen door schepen in het kanaal te laten afzinken. En juist om dat te voorkomen werd Fort Pannerden gebouwd.
Fort Pannerden is in 1869-1871 gebouwd en is daarna nog een paar keer uitgebreid en versterkt om opgewassen te zijn tegen nieuwe wapens. Uiteindelijk is er eigenlijk nooit echt gevochten. In de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers het fort vrij snel omsingeld en dreigden het te bombarderen waarna de fortcommandant zich overgaf. Door de komst van vliegtuigen en bommenwerpers werd überhaupt de hele Waterlinie obsoleet. Na de oorlog werd het fort ontmanteld en werden alle bruikbare bouwmaterialen verwijderd.
Toch heeft het tijdens de Koude Oorlog nog dienstgedaan als uitkijkpost om het luchtruim in de gaten te houden. In heel Nederland waren dergelijke uitkijkposten, zoals ook de uitkijkpost verderop langs de Waal bij Nieuw Fort Sint Andries.
Monumentaal krakerspand
Het fort kreeg in 1969 een monumentale status. Toch werd er verder niets met het fort gedaan en werd het een spannende speelplek voor de plaatselijke jeugd. Een soort urbex avant la lettre. Totdat er in 2000 dan toch nieuwe bewoners kwamen al was de manier waarop niet helemaal de bedoeling. Het leegstaande fort werd namelijk bezet door krakers die er in totaal zes jaar zouden blijven wonen.
In 2006 werd het fort ontruimd door de ME, misschien wel het hardste gevecht om het fort ooit. Uiteindelijk moest zelfs het leger bijspringen met tanks. Ja, een fort is niet gebouwd om gemakkelijk in te nemen, dus de krakers hadden een voordeel. Zij barricadeerden het fort en verweerden zich met verfbommetjes en dat bleek uiteindelijk toch onvoldoende tegen de professionele overmacht van de ME en het leger. Toch kregen de krakers een nieuwe kans en mochten ze nog twee jaar het beheer over Fort Pannerden voeren tot de renovatie officieel begon.
Er zijn in het fort wel mooie herinneringen aan het kraakverleden te bewonderen. Vooral in de latrine, waar de krakers een aantal aanpassingen hebben gedaan. Zo zijn er shotjes tussen de poepdozen geplaatst voor net iets meer privacy en één toilet is zelfs volledig afgeschermd voor vrouwelijke krakers. Dat laatste was een afstudeerproject van een van de krakers. Tenslotte is op de vloer een mozaiek gemaakt met de zilveren blitzpijl, het internationale krakerssymbool.
Andere activiteiten in Fort Pannerden
Ik heb zelf de audiotour gedaan, en ben daar toch wel ruim een uur mee zoet geweest. Je kunt de audiotour voor een groot gedeelte trouwens ook thuis luisteren via Map My Visit. Maar er zijn veel meer activiteiten mogelijk in Fort Pannerden. Zo begint je bezoek -met een korte film die je in het kort bijpraat over de geschiedenis van het fort en de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Voor kinderen
Kinderen van 6 tot 12 jaar kunnen een expeditie door Fort Pannerden doen, waarbij je het geheim van soldaat Derksen ontdekt (er moet wel een volwassene mee). Ook kun je een belevingsroute rondom Fort Pannerden doen van circa anderhalf uur, waarbij je van alles leert over het fort maar ook over de ruige natuur en de dieren die hier verblijven.
Met een gids door Fort Pannerden
Tenslotte kun je er ook voor kiezen om samen met een gids het fort te bezoeken. De rondleiding duurt ruim een uur en de gidsen, die door het fort expert genoemd worden, schijnen elke steen apart te kennen.
Praktische informatie over Fort Pannerden
- Je vindt Fort Pannerden bij Doornenburg.
- Gratis parkeren nabij Pannerdenseweg 6. Van hieruit is het ongeveer 20 minuten wandelen naar het fort. Er rijdt ook een pendendienst tussen parkeerplaats en fort.
- Zie voor de openingstijden de website van Fort Pannerden.
- Het fort is beperkt toegankelijk voor rolstoelgebruikers
- Museumkaart is geldig in Fort Pannerden
- Je kunt een bezoek aan het fort prima combineren met de Trage Tocht Doornenburg.
Blijf op de hoogte!
Zet nu je emailadres op mijn mailinglist! Af en toe ontvang je een emailtje van me met een overzicht van de nieuwste blogs. De updates komen uit wanneer het uitkomt, dus zeer onregelmatig. Een beetje zoals ik zelf ben dus. Je emailadres wordt alléén voor deze mailing gebruikt.
Plaats een reactie