In het gehucht Wolfshuis in Zuid-Limburg staat een unieke molen: de Van Tienhovenmolen op het Plateau van Margraten is de enige windmolen van Nederland die is opgebouwd uit mergel. Behalve dat heeft de Van Tienhovenmolen nog veel meer bijzonderheden en een frappante geschiedenis. Sinds kort wordt de windmolen weer beroepsmatig gebruikt en is (onder normale omstandigheden) open voor bezichtigingen.
Een unieke molen: windmolen van mergel
Alle molens zijn uniek. Maar sommige molens zijn unieker dan andere. De Van Tienhovenmolen boven op het Plateau van Margraten behoort zonder twijfel tot de tweede categorie. Samen met molenaar Koen van der Maat loop ik door de molen en hij laat gepassioneerd alle grote en kleinere eigenaardigheden zien.
Van Tienhovenmolen is opgebouwd uit lijken
In de eerste plaats is de molen dus opgebouwd uit mergel. Als enige windmolen in Nederland en waarschijnlijk ook ter wereld. “Gebouwd met lijken”, legt Koen nogal plastisch uit. En strikt genomen heeft hij gelijk: mergel is een krijtgesteente ontstaan door de opeenhoping van dode zeediertjes toen het hier nog zee was. Maar dat was wel zo’n 100 miljoen jaar geleden, dus we hoeven ons niet schuldig te voelen.
De Van Tienhovenmolen is gebouwd op het Plateau van Margraten, wat voor een groot gedeelte uit mergel bestaat. Groeve ’t Rooth ligt letterlijk om de hoek. Maar de mergel waaruit de molen is opgebouwd komt van een andere nabijgelegen groeve in Sibbe met kwalitatief wat betere mergel. Sibbe is tegenwoordig de enige plaats waar nog mergel gewonnen wordt.
Ooit een grondzeiler, nu een beltmolen
De Van Tienhovenmolen is gebouwd in 1855. Nu staat de molen op een extra heuveltje, een zogenaamde molenbelt. Maar dat was oorspronkelijk niet het geval en stond hij gewoon op de grond als een grondzeiler. Dat kun je nog heel mooi zien aan de achterkant, waar de oude ingang van de molen zat. De bovenkant van de poort is nog duidelijk herkenbaar.
De brand van 1923
De molen is niet ongeschonden door de tijd gekomen. Wat heet. In 1923 brandt de molen zelfs af. Gewoonlijk reden voor een hoop drama maar de Van Tienhovenmolen was opmerkelijk goed verzekerd tegen brand. Er worden dan ook wel vraagtekens gesteld bij de oorzaak van de brand. Een molen met een oververzekering die in vlammen opgaat, dat is op zich al reden tot argwaan. Dat de molenaar nog vóór de brand advertenties plaatste voor het verkrijgen van molenonderdelen, doet ook de wenkbrauwen fronsen. Genoeg ingrediënten voor heerlijke intriges, maar bewijzen zijn er zeker niet.
Hoe dan ook met het verzekeringsgeld kan de molen niet alleen weer worden opgebouwd, maar meteen ook een stuk verbeterd worden met voor die tijd technische hoogstandjes.
IJzeren gangwerk
Zo kreeg de molen na de brand een gangwerk wat grotendeels uit ijzer is opgebouwd. In bijna alle molens zijn de spillen en wielen van hout gemaakt. Als de molen draait, hoor je het hout een klein beetje kraken en dat geeft een heerlijk rustgevend zen gevoel.
Niets daarvan in de Van Tienhovenmolen in Wolfshuis. Het gaande werk van ijzer loopt zo soepel dat je er helemaal niets van hoort. Behalve als er actief wordt gemalen, kun je er een spelt horen vallen. Een stilte die, eh …, een heerlijk rustgevend zen gevoel geeft.
Het gaande werk wat er nu is, is niet het originele uit 1923. In een periode dat de molen bewoond werd door een kunstschilder is het allemaal verwijderd om meer ruimte te krijgen en zijn de ijzeren onderdelen op het erf neergelegd. Een molenbouwer uit Weert heeft het uiteindelijk meegenomen en gebruikt in de windmolen Van Laar bij Weert, waar het nog steeds zit. Bij de renovatie van de Van Tienhovenmolen in 2000 is er een exacte replica gemaakt van het gaande werk en hier weer terug geplaatst.
Lees ook; De molens van Kempen-Broek: Erfgoed, al goed!
Nieuwe oude roedes voor de Van Tienhovenmolen
Zonder te veel in technische details te treden moeten we ook even de binnenroede benoemen. Een wiekenkruis bestaat uit twee lange roedes die kruislings over elkaar heen liggen. De roedes werden vroeger altijd van lange houten balken gemaakt, maar al vanaf halverwege de 19e eeuw werd er overgegaan op ijzeren roedes. De roede van de Van Tienhovenmolen is waarschijnlijk de oudste nog bestaande ijzeren roede van Nederland en zelfs ouder dan de molen zelf.
De roedes zijn afkomstig uit een poldermolen in Noord-Holland en werden hier eveneens geplaatst na de brand van 1923. Omdat de roedes een stuk langer waren dan de oorspronkelijke, moest de molen een stukje opgehoogd worden. Daarom staat er bovenop de muur van mergel nog een anderhalve meter bakstenen rand.
De roede aan de binnenkant is nog de oorspronkelijke zeer oude roede. Een paar jaar geleden bleken de roedes door roest niet meer veilig te gebruiken. De oude is gerestaureerd en er is een tweede replica bijgemaakt. Eind 2021 zijn de roedes teruggeplaatst.
Andere bijzonderheden van de Van Tienhovenmolen
Moordkruis
Niet per se molen-gerelateerd, maar wel heel gaaf is het “moordkruis” wat onderaan de molen is ingemetseld. Dit kruis werd ooit gevonden in een waterput op de plaats waar vroeger een gasthuis stond. Het kruis komt uit 1417, en is dus meer dan 400 jaar ouder dan de molen zelf. Het herinnert aan de waard van het gasthuis die door zijn gasten werd vermoord op Sint Jansdag, 24 juni. De tekst op de steen luidt: “Bid voor syne seele. In den jare M CCCC XVII op sinte Johansdach hauptet wart Heer Claes Gastmeister ermoert van synt gasten.” Waarom het kruis is ingemetseld in de molen is dan weer niet onbekend.
Inscripties van Amerikaanse soldaten
Een eigenschap van mergel is dat je erin kunt krassen. Natuurlijk mag je dat niet doen en is het eeuwig zonde om oude gebouwen van mergel te beschadigen. Maar als je maar lang genoeg wacht heb je kans dat je gekras vanzelf bijzonder wordt.
In 1944 werd Limburg bevrijd door de geallieerden en voorbijtrekkende soldaten hebben hier inscripties aangebracht. Bijvoorbeeld deze “J.W.” op 5 september, vermoedelijk uit Tennessee. Men probeert nog steeds te achterhalen wie deze persoon geweest moet zijn, tot nog toe zonder resultaat. Overigens blijkt uit overlevering dat veel soldaten korte tijd later alsnog sneuvelden en begraven zijn op de Amerikaanse Begraafplaats in Margraten, een kilometer verderop.
De molen raakt in verval
De molen komt in 1939 uiteindelijk tot stilstand. In de daaropvolgende zestig jaar is er van alles met de molen gebeurd, behalve malen. In de oorlog wilde de toenmalige eigenaar de in slechte staat verkerende molen afbreken, maar daar wordt onder andere door de burgemeester een stokje voor gestoken. Uiteindelijk komt de molen in 1956 in handen van Texelaar Kees Graaf, een kunstschilder.
Een naam voor de molen: Van Tienhovenmolen
Toch bleek de molen van mergel te vochtig voor de kunstschilder. En zo kwam de inmiddels behoorlijk vervallen molen in bezit van de stichting Het Limburgs Landschap. Het is de eerste molen die Het Limburgs Landschap aankoopt en hij krijgt meteen een naam. De molen wordt vernoemd naar Pieter van Tienhoven. Van Tienhoven was medeoprichter van vereniging Natuurmonumenten en onder zijn invloed ontstonden vanuit Natuurmonumenten de “provinciale landschappen”, zoals Het Limburgs Landschap. Daarnaast was hij medeoprichter van “De Hollandsche Molen” in 1923 waarvan hij voorzitter bleef tot zijn overlijden in 1953.
Milieufederatie Limburg.
Het Limburgs Landschap knapt de molen een aantal keer aan de buitenkant op. Van binnen wordt het een tijdje als woonhuis gebruikt (er is in 1960 zelfs iemand geboren in de molen). In de jaren ’80 was de molen het kantoor van de Milieufederatie Limburg. Bijzonder is dat zij zich hard maakten tegen grootschalige mergelwinning op het Plateau van Margraten. Er staat hier nog steeds een kunstwerk van mergel dat daaraan herinnert. In deze periode kon de molen wel draaien, maar niet malen omdat het binnenwerk nog steeds afwezig was. Pas in 2000 wordt de molen weer maalvaardig gemaakt.
In de omgeving van de Van Tienhovenmolen: het Plateau van Margraten
De Van Tienhovenmolen staat bovenop het Plateau van Margraten is een prachtig stuk landschap. Wil je de molen bezoeken, dan kun je er natuurlijk gewoon naartoe rijden. Leuker is het om het te combineren met andere activiteiten.
Wandelen en fietsen
De regio leent zich uitstekend voor wandelen en fietsen. De Culturele Fietstocht van Eijsden-Margraten gaat letterlijk langs de molen, dus wat let je om even af te stappen hier. Deze fietstocht laat je de mooiste openbare kunst en historische monumenten van de gemeente zien in een tocht van 47 kilometer.
Lees alles over de Culturele Wandel- en Fietstocht in Eijsden-Margraten
Amerikaanse Begraafplaats
Niet vrolijk, wel indrukwekkend is de Amerikaanse Begraafplaats in Margraten. Het is de enige Amerikaanse begraafplaats in Nederland en ik bezocht hem tijdens bovengenoemde fietstocht. Een bijzondere plek voor een moment van bezinning.
Mergelgrot en kasteelruïne
Behoefte aan wat vrolijkers, dan vind je een 5-tal autominuten van de Van Tienhovenmolen De Fluwelengrot en de Kasteelruïne van Valkenburg. In de Fluwelengrot kun je zien hoe de mergel werd gewonnen. Na afloop verlaat je de mergelgrot en kom je terecht bij de ruïne van de enige hoogteburcht van Nederland.
Ach, je bent hier in Zuid-Limburg dus je kunt werkelijk alle kanten op voor een leuk dagje uit.
Praktisch informatie over de Van Tienhovenmolen in Wolfshuis
- Elke zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur en op afspraak.
- In de Van Tienhovenmolen is meelverkoop mogelijk.
- Adres: Gasthuis 79, 6268 NN, Wolfshuis-Bemelen
- Facebook: https://www.facebook.com/Vantienhovenmolen
Blijf op de hoogte!
Zet nu je emailadres op mijn mailinglist! Af en toe ontvang je een emailtje van me met een overzicht van de nieuwste blogs. De updates komen uit wanneer het uitkomt, dus zeer onregelmatig. Een beetje zoals ik zelf ben dus. Je emailadres wordt alléén voor deze mailing gebruikt.
Een heel mooi verhaal over een bijzondere molen. Nu zijn in de ogen van molenaars alle molens bijzonder en verschillend van elkaar.
Ga zo door!